Krótka historia | Afrykańskie instytucje sztuki...

 Tekst: Małgorzata Baka-Theis | Sztuka Afryki

Abdou Sylla, senegalski muzeolog, pisał w jednym ze swoich tekstów poświęconych afrykańskiej sztuce współczesnej: Zawsze jest pretensjonalne traktować sztukę afrykańską niczym jednolitą wizję, jak jest to obecnie praktykowane (…). Ten punkt widzenia w rzeczywistości pomija lub zaniedbuje afrykańską różnorodność: indywidualne plastyczne doświadczenia sztuki afrykańskich artystów.. [Abdou Sylla, Contemporary African Arts, „Diogenes”, 1998, Vol. 46, Is. 4, p. 51.]

Muzeum w Cape Town (RPA)

Współczesna sztuka Afryki Subsaharyjskiej jest coraz bardziej rozpoznawalna i obecna na światowym rynku. Dzieła Enwonwu, Vincenta Kofi, Yinka'i Shonibare, Chéri'ego Samba, Tracey Rose, Meschaca Gaba'y, Julie Mehretu, Sokari Douglas Camp, Abdoulaye'a Konate, Romualda Hazoumé'a czy Frédérica Bruly'ego Bouabré goszczą na międzynarodowych wystawach, pozyskiwane są do publicznych i prywatnych kolekcji europejskich i amerykańskich. Współcześni artyści tworzący dzieła malarskie, rzeźby, instalacje, czy poszukujący artystycznej ścieżki w nowych mediach, performance, sztuce recyklingu, oddają w nich odrodzenie afrykańskiego ducha, który przejawia się w ogromnej sile wyrazu i warstwie symbolicznej. Do tego punktu wiodła zawiła i trudna droga, przez niewolnictwo, kolonialny wyzysk czy walki o niepodległość. Budowane dziś zaplecze instytucjonalne w postaci muzeów, galerii, centrów sztuki i szkół artystycznych, oparte jest w dużej mierze o modele zachodnie i wywodzi się z polityki kulturalnej i edukacyjnej państw kolonialnych. Mimo to, różnią się one charakterem i szerokim zakresem funkcji, nie ograniczając się wyłącznie do bycia przestrzenią wystawienniczą. Są ośrodkami powszechnej edukacji, forum przemian polityczno-socjologicznych, miejscem kształtowania tożsamości postplemiennej i narodowej.

Muzeum Narodowe w Kampali w Ugandzie

Pierwsze instytucje muzealne w XIX wieku zakładano w celu gromadzenia i przechowywania dzieł sztuki przywożonych z Europy. Tradycyjna sztuka afrykańska, jeszcze przed okresem fascynacji awangardowych artystów europejskich na początku XX wieku, kolekcjonowana była głównie w celu demonstracji wyższości cywilizacyjnej, umacniania monopolu kulturalnego lub do celów naukowych dla ośrodków muzealnych w Europie. W Afryce tradycja kolekcjonowania i tworzenia dzieł sztuki na potrzeby estetyczne jest stosunkowo nowym zjawiskiem. W początkowym okresie ośrodki sztuki koncentrowały się głównie na południu Afryki, pod wpływem muzealnictwa brytyjskiego i niemieckiego, a także w Nigerii i Ghanie, gdzie ulokowane były się duże ośrodki administracji kolonialnej. W tych czasach z inicjatywy rezydentów w Afryce Subsaharyjskiej powstały muzea w Cape Town (The South African National Gallery, 1930), Pretorii (Pretoria Art Museum, 1932), Johanesburgu (Africana Museum, 1933 r.). Jednymi z najstarszych muzeów są Kitale Museum w Kenii (1924) ufundowane przez pułkownika Hugh Stoneham i Uganda Museum w Kampali, założone w 1908 roku z fundacji George Wilson, angielskiego archeologa i etnografa. W 1933 roku utworzono również National Museum of Somalia w Mogadiszu. Po wojnie domowej w 1991 roku zostało ono zamknięte, jednak rok później wznowiono działalność. Gromadzone są tam zbiory archeologiczne, etnograficzne i historyczne. Museé de l’Institut Fondamental l’Afrique Noir (IFAN) w Dakarze powołane zostało w 1938 roku jako Institut Français d’Afrique Noire. Zostało przekształcone w muzeum w 1966 roku.

Po II wojnie światowej zjawisko muzealizacji znacznie spowolniło, co miało związek z uszczupleniem środków finansowych i ogólnym kryzysem polityczno-społecznym w Europie i koloniach. W ten sposób nie doszła do skutku planowana w latach trzydziestych XX wieku budowa Rhodes National Gallery w Salisbury (obecnie Harere w Zimbabwe), której fundatorem był Sir James McDonald, przyjaciel Cecil John Rhodes. Projekt zrealizowano dopiero w 1953 roku Pierwszym dyrektorem instytucji został Frank McEwen, późniejszy współtwórca spółdzielni rzeźbiarzy Shona, których twórczość jest dziś wysoko ceniona w świecie sztuki. Zarządzał instytucją w latach 1955-1973. Obecna the National Gallery of Zimbabwe w Harere, posiada również oddział w Bulawayo. Kuratorem zbiorów jest Raphael Chikukwa.

Muzeum Narodowe w Bamako (Mali)

W czasie dekady niepodległości (l. 60. XX w.) stosunek do instytucji stworzonych przez europejczyków był dwojaki. Z jednej strony budziły one „niechęć jako do formy utworzonej przez eksploratorów i im służące[j]” [Z. Żygulski jn.], z drugiej stanowiły podwaliny dla stworzenia własnego obrazu kultury, nie przetworzonego już przez pryzmat europocentryzmu. Pozostawione po kolonizatorach muzea i szkoły artystyczne przeformułowano, dostosowując do potrzeb młodych narodów. Powstałe w tym czasie instytucje obierały za cel obudowę tożsamości i świadomości narodowej. Niestety niewiele z nich przetrwało próbę czasu, a niedofinansowanie i brak zainteresowania ze strony władz, oraz liczne zawirowania polityczne na kontynencie, nie sprzyjały wzrostowi znaczenia tych instytucji dla społeczeństwa. Niewiele miejsca pozostawało także dla sztuki, której pojmowanie było zupełnie odmienne od europejskiego, a w dodatku dość nowe. To co James Clifford, historyk i antropolog amerykański nazywa sztuką etniczną odnosi się do twórczości tradycyjnej (maski, rzeźby kultowe, przedmioty rytualne itp.). Współczesne afrykańskie malarstwo sztalugowe czy rzeźba, związane były z powstaniem szkół artystycznych, zakładanych jeszcze przez kolonizatorów i z narzuceniem zachodniego modelu estetycznego. Edukację artystyczną włączono do nauczania jednak dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku, w momencie, gdy wykształcono miejscową ludność. Przybierało to różne formy: od warsztatów artystycznych i rzemieślniczych (np. w Salisbury pod kierunkiem F. McEwen, w Oshogbo w Nigerii przez S. Wenger czy w Maputo, wówczas Lourenco Marques w Mozambiku, pod kierunkiem P. Guedes), przez nauczanie na poziomie szkół podstawowych i średnich, po tworzenie szkół artystycznych i wydziałów przy ośrodkach akademickich. W latach trzydziestych XX wieku założono Achimota College w Akrze (1927) i African School of Fine Art w Makarere (1937). Zakładanie kolejnych szkół artystycznych: w Kumasi (1936), Ibadan i Zaria w Nigerii (1953, 1955) czy Académie des Beaux-Arts et de Metiers d'Art w Lubumbashi i Centre des Arts Africains tzw. Poto-Poto School Brazzaville przez Pierre Lods utworzone w Kongo w 1951 roku, umożliwiało artystom afrykańskim podejmowanie nauki na miejscu. Wielu z nich korzystało jednak z możliwości wyjazdu na studia do Europy. Program szkół oparty był na konwencjonalnych modelach europejskich i wymuszał poniekąd łączenie tradycyjnych form afrykańskich z doświadczeniami sztuki Zachodu. Afrykański postmodernizm stał się platformą poszukiwania nowych rozwiązań formalnych, w którym obecny jest silnie zakorzeniony pierwiastek tradycyjnej sztuki etnicznej i głęboka warstwa symboliczna, która stanowi manifestację doświadczeń [post]kolonialnych.

Muzeum Narodowe w Nigerii wLagos

Pod koniec lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku powołano liczne instytucje muzealne i galerie, które miały stać się w przyszłości miejscem dialogu międzykulturowego oraz pomnikiem dziedzictwa kulturowego. Powstały wówczas muzea narodowe: w Bamako w Mali (1953), w 1955 roku Gitega (Burundi), w 1957 roku w Akrze (Ghana), we Freetown (Sierra Leone), w Lagos (Nigeria, założone przez angielskiego archeologa Kenneth Murray), w 1958 roku w Monrovi (Liberia), w którym utworzono galerię sztuki współczesnej. W 1952 roku brytyjski archeolog Bernard Fagg założył muzeum w Jos, które było pierwotnie muzeum narodowym Nigerii. W kolejnych dekadach inicjatyw muzealnych było coraz mniej. Młode państwa borykające się z licznymi trudnościami natury ekonomicznej, socjologicznej i politycznej nie mogły pozwolić sobie na znaczniejsze inwestycje w sferę kultury. W tym czasie powołano, przy wsparciu kapitału zagranicznego, Conakry National Museum w Gwinei (1960) i Museé National N’Djamena w Czadzie (1963), gromadzące zbiory etnograficzne i archeologiczne oraz sztukę lokalnych artystów. W latach siedemdziesiątych pojawiły się w Afryce Subsaharyjskiej prężnie działające ruchy i organizacje artystyczne. Niemal w każdym kraju, od Senegalu przez Ghanę po Zair i Kenię, działały różnego rodzaju stowarzyszenia głoszące hasła odrodzenia cywilizacyjnego. W 1977 roku w Somalii w wyniku ruchu kulturalnego w miejscowości Hargeisa otwarto Hargeisa Provincial Museum, które jednak zostało zniszczone w czasie wojny domowej w 1988 roku. Gromadziło ono sztukę współczesną.

Museé National N’Djamena w Czadzie 

Dopiero w początkach latach dziewięćdziesiątych światowy rynek sztuki szerzej zainteresował się twórczością współczesnych artystów afrykańskich. Wymusiło to konieczność budowania nowoczesnych struktur instytucjonalnych, które zajmowałyby się wspieraniem i promocją sztuki afrykańskiej, poprzez rozwój współpracy na szczeblu regionalnym i międzynarodowym.  W 1991 roku na serii spotkań w ramach programu Międzynarodowej Rady Muzeów (ICOM) „What Museums for Africa? Heritage in Future”, które odbyły się w Ghanie, Togo i Niemczech, podjęto dyskusję na temat stanu instytucji muzealnych w Afryce, ich roli i przyszłości. Sporządzony został program, który zakładał: uwzględnienie autonomii muzeów afrykańskich w globalnym świecie, podejmowanie współpracy międzyinstytucjonalnej w ramach wspólnych działań, organizowanie specjalistycznych szkoleń dla kuratorów i pracowników muzealnych, ochronę dziedzictwa, a także walkę z nielegalnym handlem dobrami kultury. Program AFRICOM prowadzony przez ICOM, realizowany był w dwóch etapach (1993-1995, 1996-1998) w muzeach w Afryce. W ramach działań na rzecz zwiększenia autonomii i odpowiedzialności afrykańskich specjalistów, ostatecznie w 2000 r. przekształcono AFRICOM w niezależną organizację pozarządową, której siedziba znajduje się w Nairobi (Kenia). Funkcję dyrektora objęła dr Rudo Sithole. AFRICOM dał solidne fundamenty pod tworzenie sieci muzeów i centrów sztuki na kontynencie afrykańskim. Po roku 2000 roku powołano wiele  nowych instytucji, których zadaniem jest kolekcjonowanie, przechowywanie dóbr kultury oraz edukacja artystyczna i tworzenie centrów dialogu międzykulturowego.

Wsparcie ze strony AFRICOM i wielu innych instytucji, stowarzyszeń, prywatnych fundacji i galerii otworzyło drzwi na światowy rynek sztuki. Wystawy takie jak Africa Remix (2004-2006), Africa Today - The dark side of the art (Roma, 2007), wystawy na biennale w Lyon i Wenecji czy Dokumenta 11 w Kassel w 2002 roku, gdzie powołane zostało Museum of Contemporary African Art and More, cieszyły się znacznym zainteresowaniem widzów i badaczy. W promocji współczesnej sztuki afrykańskiej ważną rolę odgrywają również festiwale sztuki organizowane na kontynencie m.in. Dak’Art Biennale de l’Art africain Contemporain w Senegalu, Johannesburg Biennale (South Africa), Bamako Encounters African Photography Biennale (Mali), Cape Africa Platform (South Africa), the Luanda Triennial (Angola). O kierunkach rozwoju afrykańskich instytucji sztuki decydują znakomicie wykształceni kuratorzy o międzynarodowej renomie, często też twórcy i fundatorzy muzeów i galerii, jak Jimmy Ogonga, Bisi Silva, Fernando Alvim. Edukacja, upowszechnianie sztuki i chęć ułatwienia dostępu do niej przyczyniają się do coraz szerszego wykorzystywania potencjału Internetu. W ramach działalności Nigeria National Museum w Lagos w 2011 roku z inicjatywy hiszpańskiego architekta Jess Castellotte utworzone zostało Virtual Museum ofModern Nigerian Art, które stanowi uzupełnienie i wsparcie instytucji, oraz platformę edukacyjną. Muzeum wirtualne obsługiwane jest przez Pan-Atlantic University w Lagos. W formie „pokoi” podzielonych na różne okresy historyczne, szkoły i warsztaty można zapoznać się z kolekcją sztuki. W bazie znajduje się ponad 800 artystów m.in. Aina Onabolu, Bruce Onobrakpeya czy Babalola Lawson. Kultury tradycyjne prezentuje muzeum wirtualne Gabonu. W dziedzinie sztuk plastycznych Afryka Subsaharyjska prezentuje się jako kontynent bardzo zróżnicowany. W świetle poważnego kryzysu ekonomicznego mającego miejsce już od wczesnych lat osiemdziesiątych XX wieku, życie artystyczne w krajach afrykańskich pozostaje nadal wielkim problemem. Konieczność rozpowszechniania sztuki i budowania świadomości estetycznej i kulturowej, jest dziś jednym z najważniejszych zadań młodych instytucji sztuki współczesnej w Afryce.